Gallego-asturiano

¡Qué tía marica!

Tío Pepe, Uncategorized

Publicado en: EL TÍO PEPE (2000)

Qué tía Marica: muito m’acordo d’ela. Condo, de neno, la conocín, xa era veya, ben arrugada, pero fresca y colorada como unha mazá qu’esqueicéu nel roupeiro. Tía os oyos vivos y boliceiros, y as maus alargadas y lixeiras.

Vivía al pé da fonte. Tía unha casía que ye deixara súa madre con algo máis d’un cuarto de terra d’horto. Esa casía taba case cuberta pol ramaxe d’un castañeiro y cerca había máis castañeiros, nogueiras y algún loureiro. Nel horto había unha figueira de San Miguel y unhos cuantos pesegueiros. Alí labraba ela patacas, berzas, cebolas y algunha cabeza d’ayo.

Desde que morira súa madre – xa había muitos anos – a tía Marica vivía sola. Nin siquiera tía parentes. Pero vivía en compañía, unde poñía os sous cariños, de dúas ou tres oveyas, un cochín y media docena de galías. Nun tía gato nin gata. Os ratos matábalos con cabezas de cerilla metidas nun faraguyo de toucín.

Era madrugadora a tía Marica. A primeira cousa que faguía, al erguerse, era ir al agua. Y despóis faguía el sou cafetín, y almorzaba. Y así, sin máis, íbase al monte, d’unde traía un garelín de leña na cabeza. Y nel mandil podas, carqueixas ou queirotas, según.

Y lougo, se taba día, íbase pral camín real coas oveyias, alindalas. Tía que valerse así porque ela nun tía prados. El herba dos camíus sempre foi probe, pequena, pero as oveyas acércanse muito á terra coa boca y rapenan todo. Y mentras tanto ela filaba lá y rezaba.

Desde la otra orilla. El Varexador (cuento)

Las Riberas del Eo, Tío Pepe

Publicado en: Las Riberas del Eo 5-10-1948; EL TÍO PEPE (2000)

Largas, ben largas eran as varexas del Penelo, pero – sépase – non todas iguales. Unhas pra varexar desde baxo: as largas; outras pra varexar desde riba, subido al castañeiro: as non tan largas. Aquélas de pino, as máis das veces; éstas, ben de pagao, ben d’avellano, ben de biduro.

Todos os anos el Penelo varexaba. A xornal. Pra este, pral outro. Iba pra quen lo chamase y tuvera – xa se sabe – castañeiros. Tíase meyor que nadie entrepernado nunha cana sin agarrarse ¡Ei ta a ciencia! Se s’agarrase nun podería varexar porque pra eiste labor fain falta as maus para maniobrar coa varexa y tirar os pinelos d’arizos, si estos tán en pinelo, ou para feiryes arrestelar ás castañas cuando éstas nun arrestelan pola súa voluntá.

EI Penelo – como todo el que trabaya – queixabase del sou oficio. (En verdá que non é el de varexador un  oficio. É muito menos. Trabáyase un mes mais o menos; parte d’outubre y parte de noviembre. Así, del Penelo pode decirse qu’era un labrador que sabía varexar. Nada mais). Como íbamos decindo, queixábase el Penelo del trabayo pola roupa que se rompe, por nun poder dar gusto a todos, pois todos queren varexar al mismo tempo, y porque a un tempo vein a madruras as catañas. Todos os anos decía, al acabar a campaña, que pra outro ano habería que buscar outro varexador porque él iba pra veyo – esto decíalo desde os veinte anos – Pero era sabido: al ano volvía varexar. Y si queríades velo rabiado nun había que decirye mais qu’esto:

– A Penelo, fulano – quen fose – seique ta salindo un gran varexador.

Y respondía:

– Sàcateme de delante, nun digas eso. Ése falando con perdón, non varexa ben un pesegueiro.

¡Oh vanidad d’homes y de muyeres, qu’é tanto como decir vanidá humana, como t’apegas tamén a os varexadores!

El Penelo engarabitaba muy ben os castañeiros. Poñía a pucha, cuspía as maus, ¡y hala!, coyía el camín del cielo, acercábase a éste pero sin salir del castañeiro. Y al subir deixaba ver as didas dos pes y os calcaños, porque os escarpíus xa nun lo cubrían todo. Eran sempre os escarpíus veyos porque a sua muyer tía bon cuidado de que pra varexar non levase os novos. Mátote, si levas os novos – ye decía a muyer condo al ameicer salía prá faena -. Nun é qu’el Penelo ye tuvese medo á muyer ¡quen pensa neso! Lo mismo había feir anque a muyer nun ye dixese nada. Pero ela decíayo sempre, sempre…

El Penelo despreciaba al varexador que levaba escaleira pra subir a os castañeiros ¡Eso non é d’homes! Y él subía, engarabitaba como deixamos dito. Para este home nun había imposibles condo se trataba de varexar un castañeiro por alto ou gordo que fose. El sou gusto eran os bos castañeiros. Os pequenos… ¡bah, que los varexen as muyeres!, vía a decir máis ou menos. El Penelo era así. Nun sirve darye voltas…

Desque subía al tronco, había qu’apurrirye as varexas. A qu’él pedía. A pequena, a grande, según a largura das canas. Y tomaba posición para varexar cana por cana; entrepernado nela, as mais das veces, outras d’a pé sin agarrarse a nada y entonces parecía un páxaro visto de lonxe, un páxaro mui grande, pero, al cabo, páxaro. Pero xa que se dice todo, nun debe esqueicernos decir que era muito máis decente que muitos “páxaros” porque nunca deixóu  cayer nada que servise pra cuitar. Xa deixamos dito, y se nun lo dixemos decímolo agora, qu’el Penelo era un home y nas canas, como fora d’elas, como tal se tía.

Nunca quixo, condo varexaba, ir xantar á casa. Había que levarye a xanta al Souto porque nel tempo de varexar xa son os días pequenos y – decía – nun é agora tempo de botar siesta. Sempre xantaba caldo, as máis das veces de rabas, que ye levaban nunha cazola, con un chouricín entre él y algo máis de compango, pouco, porque nese tempo case todas as lacenas tán de folga. Despóis, unha concada de leite entriyado con pan de meiz. Al acabar a xanta, como bon cristiano, sempre decía: Vaya xa polas ánimas y pol alma de quen los plantóu (os castañeiros).

Y acababa el pito que tía empezado tras da oreya.

El Penelo varexaba de tarde lo mismo que pola mañá col mismo afán y el mismo interés hasta xa ben nun se vía. Algo máis einda que de sol a sol.

Vía cenar á casa, y de sobremesa, sempre tía algo que contar: feitos y hazañas da súa vida nel pico, y ás veces por baxo, dos castañeiros, dándoyes úa gracia qu’eu nun podo poñer aquí, porque unha cousa é el ouguilo y outra el contalo.

Unha vez – era por San Lucas – taba nel castañeirón da Ronda y, einda ben nun subira, erguéuse un vendaval qu’arrióu todas as capelas qu’había nos eiros. Quixo baxarse, pero nun se ye amañaba. Nunha d’estas veu un remolín de vento, y ei che vai el meu Penelo pol aire como un palombo. Nun lo creeredes, pero cayéu de pé. Polo menos contábalo. iQue xa era algo!

Einda contaba máis cuentos pero nun podo poñelos porque ta Pedro Cego entrando pol fornelo. Boas noites.

El Tío Pepe

Por esos esfoyois

El Aldeano, Tío Pepe

Publicado en: El Aldeano. 30-11-1932; EL TÍO PEPE (2000)

Estiaño veron as cosechas con ben retraso. Todas; e que nun quedou unha: lo mismo el trigo, que a fruta y el meiz. Por eso os esfoyois nun veron dentro del cuadro del tempo d’outros anos. Nun m’atrevo a votarye a culpa a este retraso de que nun fusen hogaño muy boyantes, muito mais sabendo que hay unhos anos que se vai conocendo unha cierta decadencia n’elos. Quizáis esta falta d’entusiasmo seña a misma que se vai vendo n’outras costumbres tradicionales. Nun sei si a xente se da cuenta d’esto; a lo menos nun fai nada pra que a cousa nun siga asi. Tampouco sei de cierto os motivos pricipales de todo esto; algunha culpa tein a baraxa y’a taberna, porque arredran al home, pero nun e einda esu lo que mais contribuye. Algo é ¿Será el tempo que n’os vai enrolando, feindonos perder lo noso, pr’acoyer eso de fora que muda cada bocadia? Todo elo e el nosu arte, pero muito noso, que nun debemos deixar perderse asi como asi; el perdelo e renunciar a toda a nosa ascendencia. Bien venido seña el cine y todas as cousas que n’os enseñen el mundo, pero nun esqueizamos lo noso. Unha cousa nun ten razón pra quitar outra.

Acordarse d’animación que antes se via en todo el personal que esfoyaba, del afán con que se espian as espigas pr’atopar a mazá escandida por el montón abaxo y pra que el gaiteiro botase unha pecia a acabar, son cousas, pr’al que naceu n’estu, que tein que dolerye sin remedio.

Ta muy en uso agora esfoyar cada un el sou, anque se tarde mais, non como antes que ora se esfoyana hoy aqui y mañá n’el outro lado.

A cosecha d’estiaño nun e como as que houbo desde hay unhos anos; e meyor. Hogano naide ten derecho a queixarse, a lo menos con razón. A min paréceme que por decir esto en voz alta no n’os han sibir a contribución. Hay quen lo pensa, por eso.

Sin embargo, hay algunha casa que anque desmereceu el ánimo d’esfoyar, nun lo perdeu todo. Einda atoupamos algo, buscándoo, claro. Condo ibamos denoite por el camin vimos luz nunha casa por a galeira; pareceunos encontrar algo d’el que buscábamos.

– ¿Quén tá? ¡Oi! nun esperábamos xa esta visita. Pase.

– Buenas noites.

– Buenas.

Personal de troya einda habia d’el: rapazas y rapaces. Habia tamen el personal da casa y’unhas cuantas muyeres d’esas que y’es esqueiceu casarse. A xente nova nun s’aperciviu da nosa entrada; taban todos entretenidos falando del baile del Cornayo. Nosoutros quedamos c’os nosos falando del frio, del gado y de que si sigue chovendo así non podemos labrar el trigo hasta pasar a Conceución.

– Y bueno nia. ¿Que tal de cosecha. Rinde?

– Home, mire; nun ye hay queixa; hay un regalin. Tamén e verdá que el tempo presentouse a pedir de hoca; nun ye veu vento nin agua y asi foise logrando muy ben. Na curtia, alo al primero parecia que foyaba muito, pero por fin foi granando, si señor. Condo menos como agora. Y por a sua casa. ¿Que tal?

– Tampouco hay queixa, vaya. Na Senra non foi muito el que se coyeu, pero hay que ter en cuenta que su labrou p’ralcacel, y d’esque vimos que se presentaba el ano bon deixámolo espigar.

– Muy ben.

¡Reinei, reinei!, empezou a berrar unha rapaza que taba  pr’aquela esquina, entre toda a cuadriya.

 Armouse unha juerga y’un barullo c’ol dichoso reinei que tuvemos varios minutos sin saber si aquelo era un esfoyón ou outra cousa sin parecido. Xente nova y leña verde, todo e fume – dice el refrán y ben dito – El Aldeano de Taves que tava al meu lado, d’esque foi calmando aquela algo, dixo con moita serenidad:

– Nin reinei nin reinache; agora hay república hasta n’os esfoyois.

– Nun n’os riamos d’eso – dicen os rapaces – pero, xa que el Aldeano de Taves ye deu ese color, nun hay inconveniente en que haya república hasta n’os carozos. El noso “reinei” nun ten pizca que ver con outros.

– Ay eso bueno – dice el de Taves.

Por motivo d’esto, tuvemos un bon pedazo falando del partido novo y del veyo y d’os cambios de chaquetas que desde hay unhos anos ven os oyos que nun tan cegos. E milagroso. As muyeres, vendo que falábamos de política, poñénse tamen a falar d’as suas cousas. Hasta que chegou a hora d’a maquila. N’estos encomios, el ama topou unha espiga fiyada.

– Hay que poñela na fumieira por si se pon unha vaca mala -dixo.

Y veu a maquila.

– ¿Quer mellor anis ou caña?

– Ay, Dios del alma; eu nun y’e tomo nada. Anque correra.

– Pois unha copia a tomala. Bou y’a botar de caña.

– Bueno lougo, xa que se empeña.

– Faguede el favor de pasar pr’aqui el pan y as noces, si vos servisteis. ¿Unhas nocías?

– Non, mia fiya; as molas non me deixan.

– Y einda tuvemos ali un pedacin mais en cuentos, mentras comian un bocado os que tian voluntá ¡Como as noites dan pra tanto!

El Tio Pepe

¿Cómo se y’a poñer al neno?

El Aldeano, Tío Pepe

Publicado en: El Aldeano. 30-7-1932; EL TÍO PEPE (2000)

Señores: a cousa pode que nun teña mais interés que el que ustedes quiran darye. Por pouco que seña e abondo, quizais sobre. Pasa con esto como con outras cousas del mundo: unhos conceden importancia a ciertos asuntos, outros, al revés. Esto, dentro da sua relativida, piya a este y’al de más allá. Porque vamos a ver ¿quen nun presenciou, condo nace un neno nunha casa, esos líos tan terribles pr’acontrarye un nombre guapo? Anque teñan el reportorio zaragozano y’el galego, sempre a haber dificulta: Que si se y’a poñer Xan porque se chamaba asi sou abolo; que si Pedro porque ten un tio en Buenes Aires d’este nombre; que si sou padrin que apegarye el sou pra que s’acorde d’él toda a vida. En fin, que si seguimos asi pode que el neno teña cen nombres deseando poñerse nél, y que casualida, todos ou case todos xa se poñeron a algún antepasado sou. Cada un que faga el experimento na sua casa, si e que no lo fixo einda, engarabitando por el árbol genealógico d’a sua familia, y verá, tarde ou cedo, como ha topar n’algún canón del dichoso árbol, el sou nombre. E a costumbre, dice a xente. Será. ¿Buena ou mala? Aló cada un con os sentimientos y’afeutos que poda ter. N’eso no me meto. Agora que si, n’él que me meto eu, e con aquelos que queren perpetuar el sou nombre n’a cabeza d’un ageno, querse decir, d’outra persona, seña ou non parente, chegando a anoxarse condo num pode salir con a sua. ¿Qué si hay quen s’encabrita por eso? Ya lo creo. Esto pode ser motivo pra parar de falarse, por pouco tempo si, pero deixar de falarse al fin, personas de familias achegadas. Y pr’eisto, señores, nun hay razón.

As veces a cousa nun chega a complicarse condo hay personas que saben razonar a su debido tiempo. (Nun podo pasar sin contarvos esto que ouguin eu, condo andaba husmiando por as cucías, xa hay ben anos). Cheguei eu a unha casa unde habia de pouco un home mais. Topeime n’a cucía con el amo peliando con os abolos del recién, tios y parentes máis achegados que a toda costa querian apadrinar. El patrón, con a voz que el caso requeria, dixo: “calai a boca, que si nun morredes, eivos dar a todos el gusto que queredes”. Meu dito meu feito. Nun pasaron muitos anos sin que todos quedaran complacidos. Xa se sabe personas como ésta nun se topan en todos os sitios nin en todos os tempos.

Si se disculparan asi muitas personas nun se veria, como se ve n’él Registro Civil, unha recua de nombres pra cada persona, que, as máis das veces, n’un sirven mais que pra dar lugar a equivocaciois. Cada individo quer poñerye el sou nombre y pra dar gusto a unhos y’outros poinseye todos.

Tein vido a min aguaciles y xente asi que preguntan por individos, preguntarme si conocía a un fulano cualquera, que muy ben podía nombrarse así ou de outra manera; José Antonio Ramón Pérez González; constestarye que nun lo conocia y ser, s’amano viene, d’os meus meyores amigos. Ben por chamarse Antón de Cancieiro, ben por Antonio Pérez, a custión e que si al propio interesado y’e pregunta por el individo de tal nombre, pode que y’e contestase, despois de rascar el curuto; ese por quen pregunta débeye d’ir n’América, porque, que eu sepa, nun hay ningún n’este lugar que se chame asi. Hasta a esto podemos chegar, a nun saber como nos chamamos nosoutros mismos. Y todo por culpa de cuatro parentes que se precian, destimarnos, estimación que el dia de maña no nos trae mais que dolores de cabeza y calenturas,

El Tio Pepe

El Mondongo

El Aldeano, Tío Pepe

Publicado en: El Aldeano. 30-12-1931; EL TÍO PEPE (2000); Entrambasauguas, Nº 13, Invierno/primavera 2000

Acabóuse de labrar el trigo. As labores del campo páranse por pouco tempo nestos días d’Ano Novo, porque tampouco ha ser todo andar entre os tarróis. Pero veu outra faena, outra cosecha se pode decir, que quizáis é a qu’el labrador aprovecha en máis sustanza. Se algo sale da casa, voluntariamente, é pra untar al curial, pr’agradecer un favor…: a matanza, el mondongo…

Bueno, pois as muyeres andarán mui ocupadas estos días por custión del dichoso mondongo. Xa hai días que se ven vir da vila con alforxas hinchadas coas especias pra él: a canela, as pasas y outras cousas, pras morciyas; el pimento, a cordiya, el breimante, pra os chourizos; el sal, que quizáis vén de matute, pra salar xamón, lacóis y toucíus, xa hai días que lo tein na casa. Con todos estos preparativos y a luna nel menguante, esperan as muyeres un bon día, querse decir, un día frío, pra matar el sou coreno. Nun é d’estrañar que teñan tantas precaucióis, porque hai que ter en cuenta unha cousa; que por andar á tarabela poden perderse os xamóis, ou, polo menos, salarse mal, y, unha cousa que costa tantos trabayos en todo el ano, se se malogra unha parte ¡ounde imos parar! Ademáis, hai que ter tamén en cuenta qu’el cocho solo é a dispensa del labrador en todo el ano, pois nas aldeas nun hai obrigas, y anque las houbera, pode que nun s’acudise a elas condo fixera falta, senon condo se podese; y el que ta na casa, xa ta.

Esta labor fáiseyes pesada ás muyeres, que nun sirve deixala d’un día pra outro, nin tampouco queren que yes axuden os homes pois as muyeres – esto sábelo todo el mundo – tein crido que sólo elas poden feir as cousas con limpieza, y esto nun é verda de todo. Nas Américas y todo por aló, sin chegar máis lonxe, según me dicen todos os que d’aló se volveron, en hoteles, fondas y qué sei eu qué, os que rigen as cucías y cousas así delicadas, nun son máis qu’homes. Pero así y todo eu vexo ben que fagan todas estas cousas, porque al fin y al cabo, aquí como aquí y aló como aló. Eso é.

Unha das cousas en que máis s’esmeran as muyeres é nas morciyas, pois en muitas casas, eu téñolo visto, danlas ás amistades, pra qu’en cuanto éstas maten yes dían a proba das súas. “¡Salíronche boas! ¡Botácheyes ben almendras! iNun che saliron tan ben as del ano pasado! ¿Estoupáronse muitas? – Non, que las pinchéi con un alfiler de monxa”. Esto, máis ou menos, é el que se yes oi decir todos os anos.

Einda poin máis esmero, se máis pode poñerse, nos chourizos. Como duran todo el ano y van al pote diariamente, a responsabilidá é inda máis grande que nas morciyas. Condo chega unha visita, un parente, ún cualquera, bótase máis axina mau d’un chourizo que de cousa algunha. Y xa ora, hai que ter tino al feilos. Hai quen ye gusta máis picar a carne a mau que con máquina; hai quen ye bota agua á enayada; hai quen bota el pimento picante y quen dulce; hai quen pica os xamóis porque ye parece que funde a carne en chourizos; hai quen proba a enayada (eu son ún) antes d’embutir, y en fin. Eso vai en gustos.

Como remate del mondongo tán os roxois. Os roxois son pretexto pra feir unha rumba entre os amigos da casa, como se dixéramos el ramo del mondongo. Cómese de todas partes del cocho muito máis que roxóis. A min pasóu me: ir invitado a algunha casa, vir sin fame, y sin probalos.

EL TIO PEPE

Cuento

El Aldeano, Tío Pepe

Publicado en: El Aldeano. 30-10-1931; EL TÍO PEPE (2000)

CUENTO

Poucas había que ye competisen en vestidos y en medias de seda, lo mismo que en cualquera outra cousa que fora de novedá y que chamase a atención. Cando veu a moda de cortar el pelo, ela foi a primeira que, nel sou pueblo, cortou a trenza, cousa que ye valiu a critica y’el dixome dixome d’as vecias y de case todas as suas amigas; pero bueno, esto nun tia importancia, muito mais sabendo que as que antes falaban mais pouco tempo tardaban en cortarlo. N’en verán sobre todo, taba sempre pendiente d’a modista, pois poucas festas habia en que nun houbese estrenau d’un crespon, cando menos. Esta era Josefa Méndez, mais conocida por el nombre de Pepia del Peneireiro.

Todo esto se explica sabendo que Pepia era fiya única del labrador mais fuerte del lugar. Manuel del Peneireiro y da muyer, Perpetua, muyer con a que casara porque ya encamiñara un parente que tia en Taramunde, pueblo nativo d’ela. Estos, mais dous criados que tian cuadra y criada, eran os que ocupaban a casa d’os Peneireiros, antes muy conocida en todos os contornos por a muita influenza polìtica que tia, y que siguiria tendo hoy, se nun cambiaran as circunstancias. El caserio era todo propio y’einda cobraban algunha renta, de fosros mais que nada.

Como a labranza era grande, ademais d’os dous criados que tian, nun faltaban muitas veces xornaleiros pra trabayos que, na casa d’un labrador, nunca faltan. Feir comida n’estas condiciois, era trabayo abondo pra unha sola persona; pero nun teñades medo que esta persona fora Pepia. Nada d’eso. Faguia, si, algunha cousa que se ye antoxaba y que aprendia n’os libros: franes, moñoelos y d’estas cousias asi; algún dia, cando habia muito apuro, tamen yes levaba a merenda al eiro; y el resto del tempo pasábalo vendo revistas de modas y cuidando os vestidos pra que nun y’os picara a poliya. Veinte y dous dius de aradura a cada mau y’unhos miles de rales n’el banco, permitian estos lujos y comodidades.

Con estos procedentes nun tia nada de particular que cuando se presentaba nunha festa chamara a atencion d’unhos y d’outros; y, xa ora, como eran muitos os rapaces que yes gustaba, viase muy favorecida por tanto devoto; con avellanas, refrescos y mil zarapayadas mais; pero pasábaye como con os vestidos, gustábaye variar.

Por fin houbo un que, por razois que non sei explicar y todo el mundo comprende, enreizou mais c’ous outros. Era dún pueblo de non muy lonxe, d’unha boa casa, que e tanto como decir, rico y de buena familia, y renuia todas as condiciois que fain falta pra decir, “igualan ben”.

Antes que elos, os pueblos d’un y d’outro encargáronse de dar a noticia da boda, pois d’estas cousas entéranse antes os vecius que os interesados; cheguose a falar d’a data d’ela, de que xa houbera regalos, y nun faltou quen se anoxase porque nun lo invitaran pra boda, cuando ven e que, si houbo algo, nun pasou da porta pra fora. Pero a xente e asi. Todo el que se case ten que pasar por estas ou sinon nun casarse.

Muy bon. Pasó el tempo, y con él nun pararon de abalarse as lenguas, as lenguas que fain. culto asi mismas. José Zarrado – que asi era el nombre del rapaz – seguía indo y vindo na sua besta, que comprara en Mondoñedo, fai tres anos pra San Lucas, que nun tia mais defeutos que el darse d’un pé.

El demo nun dorme. Cuando taba el pueblo calmado del bule bule que os amores de Pepia motivaran, chega d’Habana don Apapucio Méndez Carvajales, tio de Pepia, por parte del padre, quen, despois de pasar una temporada al lado d’os sous, emprende un viaje por algunas poblaciones de España. Pouco tempo despois, el cura d’a parroquia lee “primera y última”.

Algún tempo mais tarde lemos d’el periódico local: «Han salido para la Habana el rico propietario D. Apapucio Méndez Carvajales y su distinguida y bella esposa Doña Josefa Méndez. Lleven buen viaje».

EL TÍO PEPE

Os caleiros de Vilavedelle

El Aldeano, Tío Pepe

Publicado en: El Aldeano. 30-6-1931; EL TÍO PEPE (2000)

Tempo foi aló pola segunda mita del siglo pasado en que Vilavedelle tía unha boa axuda económica nos fornos de cal. Naquelos tempos, el ter un caleiro nun era máis qu’un complemento das labores del caserío. Case todas as casas, por nun decir todas, tían entonces el sou forno, unde os vecíos empleaban el tempo que sobraba das laborías y unde gastaban as poucas energías que yes quedaban de piyar os tarróis y peliar cos balocos, qu’había ben d’elos.

El trabayo que daba un caleiro é un trabayo dos máis penosos pral qu’era necesario xente de muito arranque y de muito embiste. Xa se sabe que naquelos tempos todos tían estas cualidades, cousa que nun pasa agora, pois ademáis de ser d’outra naturaleza, ta a xente feita a outra vida mui diferente (a xente d’hoi quizabes nun aguantase este trabayo).

A causa qu’os labradores se dedicasen a este trabayo era debido a que, como había muita pedra y mui boa, quixeron aprovechar unha riqueza qu’a naturaleza cedéu a este pueblo. Esta pedra gozaba tamén de fama pra obrar y pra feir baños de salar, pois d’aquí saliron todos os baños d’unha peza que se conocen en todos os alrededores.

Anque haberá muitos que tán enterados de cómo se faguía antiguamente a cal, pode haber algún que nun teña, y pra estos vou decir unha pouca cousa das operacióis qu’había que feir.

A primeira labor que se presenta pra cocer unha fornada é el saque da pedra. Nun fai falta que diga el trabayo que leva el sacar a mandarriazos y con escasa pólvora de treinta y cinco a cincuenta carros de pedra, según a grandura del forno. A pedra que se saca vaise arriando pral pé del forno. Vén despóis a coyida del toxo pra cocer, que vein a feir falta al pé de corenta y cinco carros; había qu’ir a él a Grandaya pois era tanto el que se cocía qu’os montes de cerca del pueblo taban todos rapenados; había que baxalo, y pra elo poñíanse d’acuerdo unhos vecíus con outros pra treilo todo en pouco tempo. D’este xeito correspondíanse unhos a outros.

Despóis vía a armadura, qu’é a operación máis difícil, porque un forno ben armado leva, ademáis de muitas fanegas, a ventaja de cocer ben, cousa pra la cual había sempre xente ben entendida.

En cuanto taban os materiales reunidos había qu’esperar un bon día pra encender, pois como dura encendido unhas corenta horas, máis ou menos, nun servía andar á tarabela, porque podía chover y malograrse todo el trabayo que se fixera. Ben é verdá que tampouco faltaban entendidos na materia, pra eso poñían a pucha al lado mirando as estrelas y as nubres y pronosticaban al sou xeito. Sabido é qu’algunha vez s’equivocan, pero eran as menos, y cuando esto yes pasaba disculpábanse así: “Ta el tempo aturbonado; xa volo decía eu”.

Despóis d’encendido había que tar, como antes dixen, corenta horas atizándoye sin parar, labor mui agotadora polas grandes temperaturas qu’hai qu’aguantar; pero pra eso alternaban os individos qu’atizaban cada unha ou dúas horas. A bota del viño era unha ferramenta mui usada en todas as operacióis, pero nesta última máis qu’en ningunha.

Pasadas estas faenas y desde qu’enfriaba el forno, hala, sacar a cal y cargala nos carros pra levala a unde fora pedida, ou vender alí a os que vían buscala. Medíase como agora, en fanegas, pero ¡qué fanegas! Atrévome a decir, y sin medo ningún, que cada unha tía por tres das d’agora. Esto en cuanto a cabida y en lo que toca a coste, tres reales ou unha peseta, sendo agora el precio tres ou cuatro pesetas.

Einda hai hoi nel sito que ye chaman A Tarexe, os fornos qu’antes funcionaban (trece ou quince) envoltos polas hedras, as silvas y as folgueiras, unde fain os níus os carrizos y as papudas.

Como este sito ta na veira da ría, nun faltaban lanchas pr’arriar a cal nas que se fixeron grandes patróis. Teño ouguido nombrar, entre muitos máis qu’agora nun acordo: Cereixeiras, Carabel, Bodegos, Murias, Suabarra, Louguisón, Filipón, etc., etc. Queda d’estos Manuel da Bodega, que nos cuenta einda muitas das súas aventuras pola ría del Eo, tan chías de tradicióis gloriosas. El ayudante d’éste, Amador de Suabarra, tamén nos cuenta cousas d’este pasado tan esclavo y tan pouco lucido. Einda se ven hoi nas ribeiras de Vilavedelle esqueletos de lanchas célebres, chantados na lama, que naquel tempo foron el verdadero orgullo dos sous patróis. Un d’ésos, Carabel, cuando vía a súa lancha cortar as olas, decía: ¡Cómo las cortas, Copria!, dito que quedóu na memoria dos vecíus como símbolo de gloria y de recordo d’aquelos tempos.

EL TÍU PEPE

Cousas del tempo

El Aldeano, Tío Pepe

Publicado en: El Aldeano. 15-4-1931; EL TÍO PEPE (2000)

  • Ola, Pepe ¿como che vai?
  • Ben ¿y tú?
  • Nun hay novedá; mentres anda un, menos mal.
  • ¿Veis de pagar a paga?
  • Si, veño. Por cierto c’agora da gusto, porque en cuanto chega un, paga y’ala, vaise correndo pra casa, y’einda se pode aprovechar medio dia, que del outro xeito, como antes, eso de tar ali todo el dia tia a un empendangado. Y’ademáis, habia que comer aló, que tamén e outra contribución.
  • ¡Y se fora sólo a xanta! Despois via lo demais: neto aquí, chiquito ali; cuando chegaba un a casa iba amolado y sin un perrin. D’ese xeito faguiamos unha festa dun dia desgraciado. Agora, como tá dividido en parroquias, e muita comodidá
  • Si xa. ¡Muita comodidá! Pra estas cousas dannos muitas facilidades. Sempre foi igual. Pero lo qui’e, desde que pagas, acordarse de ti ¡Miau! ¡Coruxa papou! E verdá c’hay mal y pior, pero bueno. Y digo eu, ho ¿vaxaron algo?
  • ¡Tas tolo! Pregunta si subiron, ca min nun sei como mʻamolaron cuatro pesetas y céntimos desde el outro trimestre. Timbre d’aquí, móvil del outro lado, en resumen de cuentas, eso que che digo.
  • Cálame xa a boca, ca min ben sei ma subiron, pero hasta mañá nun sei el qué, porque a mia parroquia tocaye mañà ¡Y pra que diante cambiou el Gobierno! Cuando parecia qu ́ibamos pra ben, vamos de mal en pior.
  • Y xa que falas del Gobierno, dicen por ei c’hay eleucciós en abril ¿tú sabes algo?
  • Eso falan; pero vai crerye tu a esa xente. As eleuciois ¡quén las piyara! Tu nun sabes que estos gobiernos de dictadura nun las fain. Y se las fixeran, seria chocolate con arengues. Ademáis, se chegaran a feilas y foran de justicia ¿a quén che parece que prenderian primeiro?… Y’eso nun pode ser, y tu ben lo sabes ¡Bos peixes tan alredor del pote!
  • Pois eu, se chei decir a verdá, creo que las haya. E muito el tempo que leva a Xente sin moverse, y’esta e unha cousa que, mais ou menos, todo el mundo la quer
  • Nun penses en nenadas, Xan! Mira: si os que sodes algo politicos, ou, meyordito, lo foste, queredes eleuciois, faguede unha rogativa haber se asi vos cai algo. Vexovos vir, conózovos como se lo fora eu. Desde que vos falta aquel mangoneo parece que nun acongoxades; mais d’esta vez paréceme que chegastes tar de. Y’el que mais m’amola a min son esas ilusiois, esa esperanza n’el que nun ha vir. Tú nun sabes ese dito c’hay por ei, que dice:

Ayer dicícheme c’hoy,

hoy dicesme que mañá

y mañá as me decir:

– ¿Cocéronxe xa as patacas?

– Non; pero eiyes atizar candela.

El Tio Pepe

El Antroido

El Aldeano, Tío Pepe

Publicado en: El Aldeano. 28-2-1931; EL TÍO PEPE (2000)

– ¡Ai, tío Pepe!

– ¿Qué ques, rapacía?

– ¿A que nun sabe quén se foi prá Habana?

– ¿Y quén?

– El Antroido! ¡Lárgala! ¡Lárgala!…

– ¡O, mía nenía, qué cousas me teis! Xa nun m’acordaba de nada d’eso, xa parece que todo eso vai en bolina, y einda me veis con esas argayadas. A xente nova sodes el degorrio: y eso qu’agora nun é como enantes. Cuando eu era rapacín ¡aquelo si qu’era Antroido! Xuntábamonos unha recua d’elos, todos del meu tempo máis ou menos, y unhos vestidos de muyer y outros d’home, armábamos cada rebumbio temible. Pero lo máis gracioso – y del qu’agora nun se fai nada – era el que faguíamos, xa desde ben días antes d’Antroido, cos cacharros veyos y os calabazóis podridos: coyíamos, ei ás nove ou dez da noite, cacharrada y calabazón, y íbamos petar ás portas pra que nos abrisen y, cuando taba aberta, ¡pumba!, tirábamos todo pra dentro, hacia a cucía, y armábase el boureo del demo col ruido das trangayadas y os insultos dos da casa. Unha vez qu’íbamos eu y outros cuantos feindo das nosas, chegamos a casa de tíu Ramón de Carabelo (¡xa hai ben anos!), petamos á porta.

– ¿Quén tal? – dixo tío Ramón.

– Pouca xente.

– ¡Adelante quien sea! – volven a decir.

Einda ben nun dixera esto, xa sonaban pol tarrén os cacharros y os calabazóis qu’enfarnaron todo, deixando aquelo perdido.

Salimos pra fora feitos rayos, y detrás todos os da casa. Tío Ramón pillóu’ un fueiro y empezóu a berrar: ¡Sinvergüenzas! ¡Eivos alindar eu! ¡É esa a educación que vos dan vosos padres!

. . . . . . . . . . . . . . .

Agora nun hai nada d’aquelo, todo vai esqueicendo. Os mozos, en cuanto tein un pouco d’entendemento, unhos vanse pr’alí y outros pr’aculá; as nenas, unhas fain lo mismo y outras nun pensan máis que nos mozos y nas modas: a falda corta, as medias marelas, el taco alto, esas condanacióis, el pelo cortado a lo… ¿cómo se chama?

– A lo garsón.

– Eso. Y máis cousas qu’eu, xa ora, nun tou al tanto. ¡Ai mía Marica del alma, se tu viras estas cousas, cuánto los habías d’arrenegar! ¡Se resucitaras, al ver esto, evolveríaste a enterrar! A min paréceme que si.

– ¿Qué dice, tío Pepe?

– Nada, nena. Son cousas mías. Pa todo eso ¿este ano hai algo que ver por ei?

– Pouco y mal amañado. Einda se dixo, al primeiro, que viría por ei el Cego d’Aragón, pero, ¡vaiche boa!, cualquera lo pilla. Desde que ten cordión nova nun ten maus pra tocala. Haberá, se acaso, algún bailín, tío Pepe, y nada máis.

– Y a ti, nena, ¿cuántos antroidos che meteron?

– ¿A min? Ningún.

– Arre, burro, ei che vai ún.

El Tío PEPE

Os Santurrois

El Aldeano, Tío Pepe

Publicado en: El Aldeano. 30-12-1930; EL TÍO PEPE (2000)

Xa vai chegando unha fecha que me trai muitos recordos, y entre elos, ún que me chama máis a atención y hei de chamala, porque nun nos esqueice, pois hai outras cousas dos meus bos tempos que xa van aló, y esta non: son os santurróis. Os santurróis é unha costumbre mirada con muito aprecio pola xente nova d’agora, cousa qu’é d’estrañar, porque nestos tempos que corren, toda a xente nova érguese dos couces contra todo lo que noutro tempo foron as nosas meyores diversióis. ¡Se m’acordo!

Poucos sitos hai en todo por aquí que nun los fagan, y xa se sabe cuándo son: última noite del ano veyo y comenzos del novo. Como se vai vendo son sempre en tempo fijo, cousa que dá seguranza al dito que se fala cuando sale ún dos santurróis: ¡D’hoi nun ano! Esto nun se pode decir cuando se guarda inda unha vigilia ou, anque se poda, pode que pral ano que vén xa nun haya tal vigilia.

Dúas ou tres casas en cada pueblo son abondas pra que se xunten os devotos dos santurróis, que son muitos. Van os mozos de cada casa y, unha vez qu’outra, os santurróis veyos pr’acompañalos. Eu sempre acompaño a os meus fiyos porque, se hei decir a verdá, gústanme a min tanto como a elos y, ademáis, gústame acompañar as fiyas porque nestos tempos nun se poden deixar solas. ¡Haivos cada xilitrón por ei!

Costa pouco trabayo feilos, porque todo el mundo se presta con voluntá pr’axudar. Escríbense nun papel os nombres das mozas, y os dos mozos noutro, y recóntanse ún por ún. Métense os das mozas nun saqueto, enroscados, y, noutro saqueto, del mismo xeito, os dos rapaces. Sácase un nombre d’un saqueto y, case al mismo tempo, ún del outro, que se lee berrando abondo pra qu’oigan todos. D’este xeito xa temos a primeira parexa de comprometidos que, como as outras, compónse de todos os non casados desde catorce ou quince anos pr’arriba y que señan conocidos de todos cuantos hai alí xuntos. Despóis cóyese unha liñada de filo con unha aguya pra coser as pareyas unha por unha, deixándolas un pouquín separadas pra que nun se confundan de máis, y xa tán os santurróis feitos.

¡Sálevos ás veces cada parexa tan desamañada! Unha cousa é decilo y outra el velo, porque hai alguna – d’estos novos – que ve a muito desprecio que ye toque pra parexa un veyouco ou unha veyouca. ¿Por qué recoirola nun quitan entonces a os veyoucos anque teñan solteiros?, dirá el que desconoza esto.

¡Ai, meus neníus, porque se nun fora así os santurróis perdían toda esa gracia con que naceron!

Decíame unha madre, un d’estos anos d’atrás, nunha casa que taban feindo os santurróis:

– Mira, ho, a mía fiya por esto corre muito. ¡Se fora pra surcir unhas medias ou pra lavar un paxelo, nun ch’había correr tanto, leve el demo!

– A mía fai lo mismo – decía outra madre.

Eu crinyes ás dúas, pois era tal a seguranza con que lo decían que convencían al máis pintado. Cada ún ten abondo que rascar de sou.

Dispóis que tán os santurróis feitos hai que levalos, de noite mismo, a deporondalos a un arbol calquera, pra qu’al outro día as veyas cuando vayan á fonte ou salan da misa s’enteren. Despóis vanse tranquilas prá casa a empezar a “gobernar a vida” del ano novo.

FULANO DE TAL