Publicado en: El Aldeano. 30-12-1931; EL TÍO PEPE (2000); Entrambasauguas, Nº 13, Invierno/primavera 2000
Acabóuse de labrar el trigo. As labores del campo páranse por pouco tempo nestos días d’Ano Novo, porque tampouco ha ser todo andar entre os tarróis. Pero veu outra faena, outra cosecha se pode decir, que quizáis é a qu’el labrador aprovecha en máis sustanza. Se algo sale da casa, voluntariamente, é pra untar al curial, pr’agradecer un favor…: a matanza, el mondongo…
Bueno, pois as muyeres andarán mui ocupadas estos días por custión del dichoso mondongo. Xa hai días que se ven vir da vila con alforxas hinchadas coas especias pra él: a canela, as pasas y outras cousas, pras morciyas; el pimento, a cordiya, el breimante, pra os chourizos; el sal, que quizáis vén de matute, pra salar xamón, lacóis y toucíus, xa hai días que lo tein na casa. Con todos estos preparativos y a luna nel menguante, esperan as muyeres un bon día, querse decir, un día frío, pra matar el sou coreno. Nun é d’estrañar que teñan tantas precaucióis, porque hai que ter en cuenta unha cousa; que por andar á tarabela poden perderse os xamóis, ou, polo menos, salarse mal, y, unha cousa que costa tantos trabayos en todo el ano, se se malogra unha parte ¡ounde imos parar! Ademáis, hai que ter tamén en cuenta qu’el cocho solo é a dispensa del labrador en todo el ano, pois nas aldeas nun hai obrigas, y anque las houbera, pode que nun s’acudise a elas condo fixera falta, senon condo se podese; y el que ta na casa, xa ta.
Esta labor fáiseyes pesada ás muyeres, que nun sirve deixala d’un día pra outro, nin tampouco queren que yes axuden os homes pois as muyeres – esto sábelo todo el mundo – tein crido que sólo elas poden feir as cousas con limpieza, y esto nun é verda de todo. Nas Américas y todo por aló, sin chegar máis lonxe, según me dicen todos os que d’aló se volveron, en hoteles, fondas y qué sei eu qué, os que rigen as cucías y cousas así delicadas, nun son máis qu’homes. Pero así y todo eu vexo ben que fagan todas estas cousas, porque al fin y al cabo, aquí como aquí y aló como aló. Eso é.
Unha das cousas en que máis s’esmeran as muyeres é nas morciyas, pois en muitas casas, eu téñolo visto, danlas ás amistades, pra qu’en cuanto éstas maten yes dían a proba das súas. “¡Salíronche boas! ¡Botácheyes ben almendras! iNun che saliron tan ben as del ano pasado! ¿Estoupáronse muitas? – Non, que las pinchéi con un alfiler de monxa”. Esto, máis ou menos, é el que se yes oi decir todos os anos.
Einda poin máis esmero, se máis pode poñerse, nos chourizos. Como duran todo el ano y van al pote diariamente, a responsabilidá é inda máis grande que nas morciyas. Condo chega unha visita, un parente, ún cualquera, bótase máis axina mau d’un chourizo que de cousa algunha. Y xa ora, hai que ter tino al feilos. Hai quen ye gusta máis picar a carne a mau que con máquina; hai quen ye bota agua á enayada; hai quen bota el pimento picante y quen dulce; hai quen pica os xamóis porque ye parece que funde a carne en chourizos; hai quen proba a enayada (eu son ún) antes d’embutir, y en fin. Eso vai en gustos.
Como remate del mondongo tán os roxois. Os roxois son pretexto pra feir unha rumba entre os amigos da casa, como se dixéramos el ramo del mondongo. Cómese de todas partes del cocho muito máis que roxóis. A min pasóu me: ir invitado a algunha casa, vir sin fame, y sin probalos.
EL TIO PEPE